Abdulla recalled a day from his own childhood, when he had dressed up in new trousers and an Uzbek gown to go to the Christmas tree celebrations. The caretaker at his Russian-language school stopped him at the school gates. ‘Have you become a kaffir now?’ the man grumbled, raising his stick to deal Abdulla a terrific blow on the thigh. The literature teacher, seeing this, hurried over and rebuked him: ‘This is a celebration of the birth of Jesus son of Mary, and Jesus is a prophet of yours!’ Abdulla’s leg was bleeding and his new trousers were stained; he ended up visiting the hospital instead of the Christmas tree. The teacher drove him all the way home, in his own carriage: a Russian, who had defended him from an Uzbek. No, generosity or meanness had nothing to do with nationality.

Бир куни ўзининг болалигида ерли рус мактабида ўқиятган чоғи ҳавас қилиб башанг янги шим, янги чопонда арча байрамига келаётганида мактаб қоровули Холмирза-тажанг эшик тагида тутиб олиб: “Сан ҳам копир бўлдингми?” - деб балдоқи билан бола болдирига аямай тушириб қолганида, буни кўрган адабиёт ўқитувчиси Георгий Евстигнеевич, чолнинг олдига келиб, тоза сарт тилида: “Ахир Исо ибн Мариямнинг милоди бу. Исо сенинг ҳам пайғамбаринг-ку!” - деб айтганини эслади Абдулла. Ўшанда янги шимию оёғи қонга буланиб, арча байрамининг ўрнига Георгий Евстигнеевичнинг извошчигида аввал касалхона, сўнг уйига қайтган эди у. Йўқ, саҳоватинг ҳам, разолатинг ҳам миллати бўлмас экан.

Less than a week after the bozkashi game, another message came from Chief Minister Hakim in Bukhara to Nasrullo in Qarshi. ‘Your father, our benefactor, has ended his journey on earth and set off for the true world. We keep the fortress’s high gates locked, and we have not yet announced this news to anyone else. Take this opportunity: bring your troops at a gallop to holy Bukhara and occupy the place that befits you.’ Since all the preparations for this outcome had been made, Nasrullo set off for Bukhara that same day with three hundred warriors.

Ўлоқдан бирор ҳафта ўтар-ўтмас Ҳаким-қушбегидан яна чопар келди: “Падари бузрукворингизнинг жон қуши дорул фанодан дорул бақога риҳлат қилди. Аркнинг ундур дарвозасини берк тутгандек бу хабарни ҳам ҳануз сир тутяпмиз. Фурсатни ғанимат билиб, черик ила Бухорои шарифга чобук қатъи манозил айлагайсиз!” - дея. Тадорик кўрилган эмасми, уч юз навкар ила Насруллоҳ Бухоро томон юзланди.

Thoughts have strange paths. Where had all this come from? The injuries to his body, Vinokurov’s threats, the immortal Georgian Leader? After all, Abdulla had been thinking only about his children, left to weep on New Year’s eve.

Хаёл йўллари ажиб. Қаердан келди буниси, танадаги жароҳатлариданми, ё анави Винокуровнинг дағдағасиданми? Ё балки лоямут гуржи пошшони эслаганиданми? Ахир Янги йил кечаси чирқиллаб қолган болаларини ўйлаётган эдию Абдулла.

His father was right when he said that a man can be in thrall to devils, especially if he is a writer. You have only to set to work to be gripped by your plans and inventions, and everything else seems vanity, triviality, a distraction. Over the last month Abdulla had covered reams of paper, having told himself: If I can sit down on my own this winter, I will finish writing the novel. And now all those hopes had been dashed. The Tatar NKVD man had found the manuscript, stuffed it in the only suitcase in the house, and taken it
away with him. And he was hardly going to read it, was he? Could he even decipher the old Arabic script of Uzbek? Or would he hire some black-eyed locals to read it for him?

Чиндан ҳам отаси айтмиш, жин босар экан, ёзувчи одамни. Ишга киришдингми – зикру хаёлинг ана ўша тўқимада, қолгани - фақат алахсиш, фақат чалғишдек туюлар экан. Ўтган ой ичида анча-мунча қоғозларни қоралаб қўйди Абдулла, айтмовдими: “Шу қиш узлат қилиб ўтирсам, қиссани ёзиб битказаман” - деб. Афсус, ишнинг белига от тепди. Анави анди татар топган қўлёзмасини уйдаги биттаю битта жомадонга босиб, ўзи билан олиб келди. Ўқирмикан барини? Эскичага кўзи ўтармикан? Ё яна ўзининг қора кўзларидан ёллаб, уларга ўқитармикан?

Why hadn’t Abdulla begun his story with a description of the bunch of grapes? He might have got away with saying that this was just a little sketch of a fictitious gardener. But now his pieces would certainly damn him. Thoughts have strange paths, indeed.

Нега ахир узум ғужумидан бошлагани йўқ, боғбонлар ҳаётидан бир асарча деб қўя қолармиди. Ҳали бунисини ҳам унинг бўйнига қўйишса керак. Хаёл йўллари ажиб.

He had only recently been thinking about Umar’s first marriage in 1220 to Nodira, daughter of the governor of Andijan. Abdulla had carefully worked out all the details of the matchmaking, the wedding ceremony obligatory for any marriage in the East. So why had his thoughts switched from one marriage to the other? Why does it happen that you get carried away writing about something and suddenly a single word or sentence makes you deviate from your original idea?

Мана, боягина ҳам Умаршоҳнинг биринчи тўйи ҳақида ўйлаётган эди. Андижон ҳокими Раҳмонқулибек ҳижрий 1220-нчи сана, ўз исмат пардаси ортидаги қизи Моҳларойимни Амир Умархонга узатгани ҳақида ёзиб битирганларини, қуда-андачилик машмашасию, тўй-тугун дабдабасини хаёлидан кечирганди. Аммо негадир бу тўйдан хаёллари иккинчи тўйга кўчиб кетди. Недан бу? Недан ёзаётган чоғинг ҳам бир нарсаларни мўлжаллайсану, бир сўзми, бир жумла баҳона мутлақо айрича саҳнага ўтиб кетасан. Хаёл йўллари ажиб.

He had only recently been thinking about Umar’s first marriage in 1220 to Nodira, daughter of the governor of Andijan. Abdulla had carefully worked out all the details of the matchmaking, the wedding ceremony obligatory for any marriage in the East. So why had his thoughts switched from one marriage to the other? Why does it happen that you get carried away writing about something and suddenly a single word or sentence makes you deviate from your original idea?

Мана, боягина ҳам Умаршоҳнинг биринчи тўйи ҳақида ўйлаётган эди. Андижон ҳокими Раҳмонқулибек ҳижрий 1220-нчи сана, ўз исмат пардаси ортидаги қизи Моҳларойимни Амир Умархонга узатгани ҳақида ёзиб битирганларини, қуда-андачилик машмашасию, тўй-тугун дабдабасини хаёлидан кечирганди. Аммо негадир бу тўйдан хаёллари иккинчи тўйга кўчиб кетди. Недан бу? Недан ёзаётган чоғинг ҳам бир нарсаларни мўлжаллайсану, бир сўзми, бир жумла баҳона мутлақо айрича саҳнага ўтиб кетасан. Хаёл йўллари ажиб.

It was now New Year. Happy New Year to you, Abdulla! You said that if you could sit down for one winter, you would finish your novel. Clearly, you didn’t say inshallah at the time. But you had sensed the danger. Writers as well-known as you had already been arrested – Fitrat and Cho’lpon, G’ozi Yunus and Anqaboy – hadn’t they? Were you really likely to be left alone? When you tell a horse to ‘Chuh’, you have given it a bit more rope. He can go on writing for a bit, they would have thought, we’ll squash him when the time is ripe.

Янги йил ҳам кирибди. Янги йилингиз муборакбод, Абдулла! Бир қиш ўтирсам қиссамни ёзиб битираман, - деган эдингиз. Худо хоҳласа демаган экансиз-да ўшанда. Кўнглингизда бор эдию бу хатар, ахир Фитрату Чўлпон, Вадуд Маҳмуду Ғози Юнус, Анқабою Элбекни олиб кетган жойда сизни тинч қўйишармиди?! “Чўҳ”- деса кетадиган от экансиз, арқонингизни узунроқ ташлаб қўйишган экан-да, “Қани ёзиб турсинчи, роса қизиғида босамиз”, - дейишган эканми.

You’ll spend the new year wherever you spent New Year’s day, as the Russian proverb goes. So, Abdulla, it looks as if you’ll be spending this year in prison. Last time you were let out after six months, but now… Fitrat and Cho’lpon have been languishing here for longer than that time already, and who knows when they’ll be released? There might just be a few walls separating them from you, Abdulla. If you were to yell out like Vinokurov, might you get an answer?

Янги йилни қаерда кутиб олсанг, йилинг ҳам шундай ўтади, - деган ўрислардан юққан бир ирим бор эди, қамоқда ўтказар экансиз-да бу йилни, Абдулла! Ўтган сафар олти ой деганда қўйиб юборишган эди, бу сафар ана Фитратнинг ҳам, Чўлпониннг ҳам қамоққа тушганига ярим йилдан ошиб кетди. Чиқишидан дом-дарак бўлгани йўқ. Улар ҳам шу атрофдамикан? Бир-икки девор наримикан? Анави барзанги Винокуровга ўхшаб ҳайқирса, жавоб беришармикан?!

Ah, he now remembered the spark that had just flashed in his head: Umar’s nephew Hakim waiting for the newly-weds, who were concealed behind a curtain on the first night of their wedding. Abdulla remembered Hakim’s book Selected Histories, almost by heart.

Ҳаҳ! Эсига тушди бояда миясида чақнаган анави учқун. Муҳаммадҳакимхон-тўранинг чимилдиқ пойлагани. Деярли ёд олган “Мунтахаб ат-таворих”ни эслади Абдулла.

Because of his youth and naughtiness, your humble servant continued sitting by the curtain and, following the path of disrespect, raised a corner of the cover to hide under it so that he could enjoy the spectacle of the Sun meeting the Moon. The wine of desire foamed in the throat of Emir Umar- xon, and the moisture of shame appeared on the face of the beauty, like drops of dew on a rose.

Moments of tenderness and elegant caresses were becoming more and more wild: the buyer’s desire grew, while the mistress of the goods gave ever greater concessions. For rain, ready to show the cloud’s final aim, was now about to pour down on the field of desire. The flower bud, submitting to the playful brazenness of the wind, was forced to unfurl its petals and turn itself bright red. And since the innate urge of the flower bud was to bear fruit, it opened fully under the force of the wind, so that a pearly drop now fell on its pollen.

Аммо камина ҳам айни ёшлик даврим бўлгани учун ва ҳам бир томони шўхлик қилиб ҳеч ёққа қўзғалмадим ва беадаблик йўлига кириб чимилдиқнинг бир чекасида бекинганча, ул ой ва қуёшнинг яқинлашувини тўйиб томоша қилдим. Ҳуллас ўша чоғда Амир Умархоннинг димоғида жуфтлашиш шароби кўпирди, ул дилрабо юзида эса ҳаё тори шабнам донасидек намоён бўлди. 

Нозу-ниёз лаҳзалари қизиди - ҳаридор иштиёқи кучайиб, мол эгаси мулойимлиги ортди. Чунки орзу кишининг булути мақсадини ҳосил қилиш учун мурод пардаси ортида шай турарди. Гулғунча шамолнинг уятсизлиги натижасида қабога бандини ечишга мажбур бўлди ва ўзининг гулгунлиқ оғушига солди. Омонлик суманининг ғунчаси мақсади ҳосиллик насими ҳилпираши сабабидан оғзини очди ва мақсуд бўстонидан кумуш ранг садафга симоб гавҳари томчилади.

Would it have been at that precise moment that your humble servant was overcome by laughter?

Айни ўша пайт каминанинг кулгиси қистаб қолса бўладими?

By whispering these words as if they were a prayer, Abdulla found that he could order his thoughts and see everything clearly. Hadn’t he just responded to Vinokurov’s roar with a burst of laughter? That was why he had recalled Hakim hiding behind a curtain. For a second, he felt as if he were Emir Umar’s nephew, except the curtain was now a stone wall and enclosed not a love scene but a death act. Wait, wait! This was no time to drop the reins. Watch out, don’t let a torrent of flighty thoughts sweep you away! If you ignored the superfluous florid style, the scene was described splendidly, especially the beginning and the end. Yet it seemed to have propelled Abdulla in an entirely different direction.

Абдулла бу сўзларни дуосимон пичирлар экан, хаёли ҳар томонга тўзиди. Қийшиқпешона Винокуровнинг наъраси ҳам унинг кулгисини қистатмаганмиди ҳозиргина. У ҳам ўзини бир зумга чимилдиқ кетида писиб ётган Ҳакимхон-тўрага менгзатди, рост, бу чимилдиқнинг деворлари тош, остида эса севги эмас ўлим ҳукмрон эди. Тўхта, тўхта! Жиловни қўлингдан чиқариш вақти эмас бу. Учқур хаёлинг обқочиб кетмасин сени. Жимжимадоргилиги демаса саҳна ажойиб ёзилган, айниқса бошию кети, лекин Абдулла ундан азбарои бошқа туртки олди ўхшайди.

Oyxon was the eldest daughter of a revered hereditary sayid, G’ozi-xo’ja. She was not yet eighteen, but her many worries made her so serious that she was often mistaken for a younger sister of her mother Qantak. In the first days of the winter of 1232, their city O’ratepa was seized by Umar; all the sayids, including G’ozi-xo’ja, were arrested and shackled. Their property confiscated, they were driven out of their houses into the thick winter snow, crowded into wagons and packed off to Kokand. Oyxon was then fifteen. When they reached Kokand, cold and hungry, they found Umar still angry: he sent them even further, to Shahrixon. The family was so destitute that a flat loaf of bread seemed a gift from heaven, a set of old clothes a precious luxury. 

Ойхон-пошша Сайид Ғози-хожа ҳазратларининг тўнғич қизи эди. Ўн саккизга ҳали кириб-кирмаган бу қиз ёш умрига қарамай кўпни кўрганиданми ўз онаси Қантак пошшога қиз эмас, сингил қатори эди. 1232-нчи йилнинг Жадий ойида улар туғилиб ўсган Ўратепани Хўқанд подшоҳи Амир Умархон босиб, сайидлар паноҳи Маҳмуд-хожаю, бошқа улуғ-улуғ ҳазратларнинг қўлларига кишан солганида, бало Сайид Ғози-хожанинг ҳам хонадонига кириб келди. Қишнинг қаттиқ совуғига қарамай буларнинг барини қор устида зор йиғлатиб бутун борлиғини мусодара қилишди-да, уловга солиб, Хўқанд томон бадарға қилишди. Ойхон-пошша ўшанда ўн беш ёшда эди. Оч-яланғоч булар Хўқандга етишгач, Амир Умархоннинг хожагонга қарши ғазаби битмай, Сайид Ғози-хожаю Ўратепа улусининг бошқа улуғларини ундан ҳам нари, Шаҳрихонга сургун қилди. Ул бечораларни шу қадар талашган эди-ки, бир кулча нон буларнинг кўзларига фалак чархи, жулдур кўйлак эса биҳишт ҳилъатидек кўринарди.

When they arrived at their place of exile, G’ozi-xo’ja’s family somehow built themselves a hovel to protect themselves from the fearful cold. They now had to live on what their father could earn by teaching children of the local poor to read and write, while Qandak and Oyxon made embroidered skull-caps. They embroidered in silk, but wore coarse calico dresses. All their earnings were spent on food. To relieve her father, Oyxon taught her younger siblings herself, putting them to bed at night, telling them fairy stories and writing verses for them.

Қиш қаҳратонида яйдоқроқ ерда бир кулба қуриб Сайид Ғози-хожа маҳалладаги учта-тўртта майдага дарс ўқитиш ила, Қантак-пошшо билан Ойхон-пошшо эса дўппи тикиш ила кун кўриша бошлашди. Дўппи гулларини ипакдан тикишса-да, ўзлари бўз кўйлак кийишди. Топган-тутганлари фақат қора қозонни қайнатишига етиб турди холос. Кичик ука-сингилларини - отасини уринтирмасдан - ўзи ўқитди Ойхон-пошша. Уларга аллалар айтди, эртаклар тўқиди, ғазаллар битди.